Opdat we niet vergeten: Muziek in de oorlogsjaren

De hele maand mei hebben we dagelijks mooie berichten geplaatst rondom gedenken en herdenken. Vandaag het laatste bericht, een muzikaal slot. Wij hopen dat u het heeft gewaardeerd en natuurlijk danken we alle inzenders en schrijvers van hun mooie persoonlijke verhalen.

In augustus 1939 worden duizenden Nederlandse mannen opgeroepen om in militaire dienst te gaan. Nadat het Duitse leger in hetzelfde jaar Polen binnenvalt, verklaren Engeland en Frankrijk de oorlog aan Nazi-Duitsland. Het Nederlandse leger bereidt zich voor. Het amusementsleven in Nederland staat door de crisisjaren op een laag pitje. Mensen hebben geen geld om uit te gaan en artiesten komen moeilijk aan werk. De mobilisatieperiode vormt een nieuwe bron van inspiratie voor artiesten en biedt vele muzikanten de mogelijkheid om weer op te treden. Dit keer niet in stadstheaters, maar op legerplaatsen door het land.

Het feit dat men in Nederland nog moeilijk kan voorstellen dat er op Nederlands grondgebied een oorlog gaat plaatsvinden, is terug te zien in de lichtzinnige en humoristische toon van veel mobilisatieliedjes:

‘Niet meer of minder dan een ramp, bedreigde onze Natie!
De erwtensoep was zwaar mislukt
en ied’reen vroeg bedrukt:
Wie heeft er suiker in de erwtensoep gedaan?

Een stukje tekst uit ‘Wie heeft er suiker in de erwtensoep gedaan?’ van Lou Bandy, een populair liedje uit de mobilisatietijd.

Bij het uitbreken van de oorlog worden duizenden soldaten uitgezonden om aan het front te vechten. Het is misschien dan ook geen toeval dat ‘We’ll meet again’ van de Londense zangeres Vera Lynn een hit wordt tijdens de oorlog. Het lied verwoordt het gemis en het verlangen van soldaten die zich ver weg van het thuisfront begeven. De zangeres is met haar sentimentele nummers zó geliefd onder de Britse troepen, dat ze de bijnaam ‘The Forces’ Sweetheart’ krijgt.

Een ander lied dat populair is onder soldaten is ‘Lili Marleen’. Het bijzondere aan dit liefdeslied is dat ‘Lili Marleen’ aan de Duitse en aan de geallieerde zijde een populair lied wordt. Zowel Vera Lynn als Marlène Dietrich nemen een versie van het nummer op. De Hamburgse dichter Hans Leip schrijft ‘Lili Marleen’ al in 1915. Een liedje over ‘Lili’ en ‘Marleen’, twee vrouwen op wie Leip verliefd is.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog stond Nederland muzikaal gezien bijna stil. Ten eerste hadden de Duitsers alle Engelstalige muziek verboden. En ook dansen op muziek was verboden. Eddy Christiani, een populaire muzikant uit die tijd, vertelde na de oorlog dat dit verbod heel ver ging: “Je moest bewegingsloos voor de microfoon staan. Zelfs meetikken met je voet op de maat mocht niet.”

Ook het luisteren naar de radio was verboden, televisies bestonden nog niet en er waren in de oorlogsjaren slechts heel beperkte mogelijkheden om grammofoonplaten te produceren. Dit soort beperkingen leverden trouwens ook weer creatieve ideeën op. Zoals het ontstaan van het genre ‘Nederhawaiian’, dat qua geluid een beetje doet denken als de voorlopers van The Beach Boys. In veel gevallen werden Engelstalige liedjes naar het Nederlands vertaald.

In de oorlogsjaren is het orkest The Ramblers enorm populair. De blanke swingband speelt liedjes als ‘Ik Heb een Keukentje’ en ‘Wie is Loesje’. De Joodse muzikanten Sem Nijveen en Sal Doof worden in 1941 uit het gezelschap ontslagen. Sem Nijveen duikt onder en keert pas na de oorlog terug bij The Ramblers. Sal Doof wordt samen met zijn gezin in 1943 door de Nazi’s vermoord in vernietigingskamp Sobibor.

In 1942 vaardigt het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten een verbod uit op “negroïde en negritische elementen in dans- en amusementsmuziek”. Vanaf dan mogen orkesten geen Engelse naam meer dragen en worden ook zaken als scatzingen, dempers en andere belangrijke jazzelementen verboden. The Ramblers veranderen hun naam noodgedwongen in Theo Uden Masman en zijn Dansorkest.

Muzikanten die tijdens de oorlog wilden optreden moesten lid zijn van de Kultuurkamer: een instituut dat culturele uitingen controleerde op de ‘juiste sentimenten’. Later in de oorlog werd het nog strenger en werd zelfs de nummers die de band of artiest wilde laten horen gecontroleerd. Lang niet alle muzikanten wilden hier aan meedoen en stopten met hun muzikale carrière.

Artiesten die wel optraden tussen 1940-1945 werden door de Kultuurkamer verplicht om ook op te treden bij pro-Duitse bijeenkomsten. Dat werd deze artiesten niet in dank afgenomen na de oorlog. Ook The Ramblers wordt na de bevrijding verweten dat het in oorlogstijd met regelmaat voor de Duitse Wehrmacht en het Nederlandsch Arbeidersfront heeft gespeeld. Ondanks een kort speelverbod en verschillende protesten bij optredens, neemt de populariteit in de jaren die volgen opnieuw toe. Sem Nijveen neemt het bij zijn terugkeer in het orkest op voor bandleider Masman: “Ze speelden door om te leven.”

Kort na de bevrijding in 1945 werden liedjes over die bevrijding enorm populair. ‘Herrijzend Nederland’ en ‘Nederland Is Vrij’ bijvoorbeeld. Opnames van deze liedjes bestaan niet, wat deels verklaart waarom we juist de Amerikaanse swingmuziek met de bevrijding associëren. Die muziek hebben we immers later wel kunnen horen.Het bekendste Nederlandse nummer uit de Bevrijdingsdagen is waarschijnlijk ‘Trees Heeft een Canadees’ over een Nederlands meisje dat verkering heeft met een Canadese soldaat.

In mijn straatje woont een meisje
Luisterend naar de naam Trees
’n Echte Hollandse verschijning
Knap en aardig in d’r vlees

Nooit moest zij iets van verkering
Vrijen vond ze ongezond
Maar direct na de bevrijding
Ging ’t gerucht van mond tot mond

Trees heeft een Canadees
O, wat is dat kindje in haar sas
Trees heeft een Canadees
Samen in de jeep en dan vol gas

Al vindt ze dat Engels lang niet mis is
Wil zij dolgraag weten wat een KISS is
Trees heeft een Canadees
O, wat is dat kindje in haar sas

Nederland is bevrijd. Jazzmuziek mag weer. Engelse teksten zijn niet meer verboden. In de Nederlandse straten wordt volop de foxtrot, de lindy hop en de jitterbug gedanst.

Na de Tweede Wereldoorlog bracht geen andere liedtekst het verlangen van de Nederlandse bevolking naar een mooiere toekomst beter tot uitdrukking dan ‘Eens zal de Betuwe in bloei weer staan’ (tekst en muziek: Han Dunk). De oorzaak voor het schrijven van dit lied ligt al in december 1944, het jaar dat de Duitse Wehrmacht de dijken van de Rijn doorstaken bij Elden en de gehele Betuwe tot aan Lienden onder water kwam te staan. De gehele oogst van 1945 was daardoor verloren gegaan.
Het werd in 1946 een radiohit in de uitvoering van het net opgerichte Metropole Orkest van Dolf van der Linden. Het liedje werd vertolkt door Netty van Doorn (pseudoniem van omroepster Netty Rosenfeld).

Written by Paul